09.05. Τα Γράμματα και οι Τέχνες των Ελληνιστικών Χρόνων
Την εποχή των ελληνιστικών βασιλείων (322-330 π.Χ.), τα γράμματα και οι τέχνες εξελίσσονται ραγδαία.
Όμως τώρα πνευματικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες δημιουργούν όχι σαν ελεύθεροι πολίτες μίας πόλης-κράτους, όπως γινόταν την αρχαϊκή και κλασική εποχή, αλλά μέσα στο πλαίσιο της μοναρχικής εξουσίας των διαδόχων του Μ.
Αλέξανδρου που υποστηρίζουν οικονομικά και προωθούν με κάθε τρόπο τα γράμματα και τις τέχνες για να λαμπρύνουν την εξουσία τους και να δηλώσουν την ελληνική προέλευσή τους.
Ο ελληνικός πολιτισμός εμπλουτίζεται με στοιχεία ανατολικών πολιτισμών και του αιγυπτιακού και γίνεται το στοιχείο που ενώνει τους πολλούς και διάφορους πολιτισμούς των υπηκόων αυτών των κρατών.
Η ελληνική γλώσσα, η ελληνιστική «κοινή», είναι η επίσημη γλώσσα των βασιλείων αυτών και δεν υπάρχει μορφωμένος άνθρωπος που να μη τη γνωρίζει.
Η «Ακαδημία» του Πλάτωνα και το «Λύκειο» του Αριστοτέλη εξακολουθούν να είναι οι δύο μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας με ακτινοβολία και επιρροή σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο.
Ωστόσο τα φιλοσοφικά ρεύματα που ανταποκρίνονται πειστικότερα στα παντοτινά ερωτήματα για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η διδασκαλία των επικουρείων και των στωικών φιλοσόφων. Ο Επίκουρος από τη Σάμο (341-270 π.Χ.) ιδρύει τη σχολή του σε έναν κήπο στην Αθήνα, που γίνεται έτσι γνωστή ως «Κήπος».
Τη γαλήνη της ψυχής που αναζητούν οι σύγχρονοί του ο Επίκουρος την υπόσχεται με την απόκτηση της ηδονής, δηλαδή της αναζήτησης της ηρεμίας και γαλήνης, που δεν έχει να κάνει με σωματικές απολαύσεις αλλά με έναν τρόπο ζωής απαλλαγμένο από τα πάθη και τον φόβο του θανάτου και με φρόνηση, ανθρωπιά, δικαιοσύνη και φιλία.
Πολλά κοινά στοιχεία αλλά και σημαντικές διαφορές έχει και η στωική διδασκαλία, το άλλο μεγάλο φιλοσοφικό ρεύμα της εποχής, που ονομάστηκε έτσι διότι κέντρο της ήταν η «Ποικίλη Στοά» της Αθήνας.
Ιδρυτής της υπήρξε ο Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρου (334-262 π.Χ).
Αντίθετα από τους Επικούρειους οι στωικοί επιζητούν ζωή σύμφωνη με τους νόμους της φύσης και της ηθικής, όχι την ευδαιμονία, ευτυχία, αλλά την αρετή.
Είναι κοσμοπολίτες και δεν κάνουν διάκριση ανάμεσα σε Έλληνες και «βαρβάρους», δούλους και ελεύθερους, κοινωνικά ανώτερους και κατώτερους ανθρώπους.
Και οι δύο αυτές σχολές έριξαν το βάρος τους στην ηθική διδασκαλία, επηρέασαν τους Λατίνους φιλοσόφους και διά μέσου αυτών τη φιλοσοφία της Αναγέννησης και τη νεότερη ευρωπαϊκή και παγκόσμια φιλοσοφία.
Επιστήμες
Παράλληλα υπάρχουν και άλλα φιλοσοφικά ρεύματα, όπως των σκεπτικιστών, των κυνικών κ.ά.
Εξαιρετικά σημαντική δημιουργία των ελληνιστικών χρόνων, πάντα με επίκεντρο τις αυλές των ελληνιστικών βασιλέων, είναι οι φιλολογικές επιστήμες. Ξεκινώντας από τα ομηρικά κείμενα φιλόλογοι και λεξικογράφοι ασχολούνται με τη γραμματική, την ετυμολογία των λέξεων, με τα γλωσσικά ιδιώματα και περίεργες και σπάνιες λέξεις, ερμηνεύουν τα κείμενα του Ομήρου και άλλων ποιητών.
Στην Αλεξάνδρεια ιδρύονται δύο μεγάλες βιβλιοθήκες με εκατοντάδες χιλιάδες παπυροκυλίνδρους.
Στην Πέργαμο επίσης ιδρύεται η δεύτερη σε σπουδαιότητα αρχαία βιβλιοθήκη με κείμενα γραμμένα πάνω στα περίφημα περγαμηνά δέρματα (περγαμηνές), καθώς και στην Αντιόχεια.
Πλήθος ιστορικών συγγραμμάτων με ιστορίες για τον Μ.
Αλέξανδρο και τους διαδόχους γράφονται, οι ιστορικοί που ξεχωρίζουν όμως και συγγράφουν παγκόσμια ιστορία είναι ο Πολύβιος από τη Μεγαλόπολη της Αρκαδίας (200-120 π.Χ.) και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης που έζησε την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου.
Επίσης τα Μαθηματικά με τον Ευκλείδη στην Αλεξάνδρεια και τον Αρχιμήδη από τις Συρακούσες, η Αστρονομία με τον Αρίσταρχο το Σάμιο, η Ιατρική με τον Ηρόφιλο και τον Ασκληπιάδη, η Φαρμακολογία, η Γεωγραφία με τον Ερατοσθένη τον Κυρηναίο και τον Στράβωνα, η Φυσική, το Δίκαιο, γνωρίζουν μεγάλη άνθηση την εποχή αυτή.
Αλέξανδρου με την άμεση γνωριμία των πανάρχαιων πολιτισμών της Ανατολής και της Αιγύπτου και τις προσωπικές παρατηρήσεις όσων συνόδευσαν τον Μακεδόνα βασιλιά στην μακριά πορεία του, ήταν φυσικό να οδηγήσουν σε μία άνευ προηγουμένου ακμή των επιστημών.
Παράλληλα, και με βάση την επιστημονική γνώση, αναπτύσσεται και η τεχνολογία, κυρίως κατασκευές πολεμικών μηχανών ( Αρχιμήδης από τις Συρακούσες) αλλά και μηχανών για την ανύψωση, μεταφορά και άλλες λειτουργίες ογκωδών αντικειμένων και κατασκευών, που χρησιμοποιούνται ακόμη και στις καλές τέχνες, π.χ.
στη γλυπτική (κολοσσιαίος Ηρακλής Λυσίππου στον Τάραντα που ήταν αδύνατο να μετακινηθεί με το χέρι), ενώ εμφανίζονται και σύνθετα μουσικά όργανα, όπως η ύδραυλη ( Κτησίβιος από την Αλεξάνδρεια).
Εφευρίσκονται επίσης αυτόματες μηχανές, που κινούνται δηλαδή από μόνες τους, με τη βοήθεια του νερού και του αέρα (Ήρων από την Αλεξάνδρεια).
Πάντως οι τεχνικές εφευρέσεις των ελληνιστικών χρόνων δεν χρησιμοποιήθηκαν για τη βελτίωση και αύξηση της παραγωγής που θα ανέπτυσσαν την οικονομία και θα αύξαιναν τον πλούτο για όλες τις κοινωνικές τάξεις.
Η υπερπροσφορά φθηνών εργατικών χεριών (δούλοι) ήταν πιθανότατα ένας από τους σημαντικότερους λόγους για το φαινόμενο αυτό.
Η Νέα Κωμωδία με κύριο εκπρόσωπο τον Μένανδρο από τη Αθήνα (342/1-291/90 π.Χ.), μία κωμωδία που σατιρίζει και διακωμωδεί ανθρώπινους χαρακτήρες, όπως τον τσιγκούνη πατέρα, τον έξυπνο δούλο, την παμπόνηρη και αρπακτική εταίρα κ.ά., είναι επίσης πολύ δημοφιλές είδος και θα επηρεάσει τους Λατίνους θεατρικούς συγγραφείς στη συνέχεια και διαμέσου αυτών το νεότερο ευρωπαϊκό θέατρο.
Ποίηση
Αλλά και η ποίηση θα στραφεί τους χρόνους αυτούς περισσότερο στον απλό άνθρωπο και στην καθημερινή ζωή.
Ο Καλλίμαχος από την Κυρήνη με τις ελεγείες του, η βουκολική ποίηση του Θεόκριτου και άλλων ποιητών και οι μίμοι μας διέσωσαν σκηνές της καθημερινής ζωής και της λατρείας των απλών πιστών εξυμνώντας τις μικρές χαρές της ζωής κοντά στη φύση.
Στα ίδια θέματα στράφηκε και το ελληνιστικό επίγραμμα.
Την εποχή αυτή με χορηγούς τους ελληνιστικούς βασιλείς κάνουν την εμφάνισή τους εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά σύνολα με στόχο την προβολή της δύναμης και του μεγαλείου των ηγεμόνων αλλά και των ισχυρών και πλούσιων πόλεων-κρατών, όπως η Ρόδος και η Κως που έχουν απομείνει ανεξάρτητες.
Στα μεγάλα ιερά η ανέγερση νέων ναών στους γνωστούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, στους οποίους όμως απαντά ανάμειξη διάφορων στοιχείων, αποβλέπει στον εντυπωσιασμό με το παιχνίδισμα του φωτός και της σκιάς που δημιουργείται από τα ευρύχωρα πτερά και την αραιότερη τοποθέτηση των κιόνων.
Μεγάλος αρχιτέκτων της εποχής είναι ο Ερμογένης, που έγραψε και βιβλία για τον ιωνικό ρυθμό.
Όπου υπάρχουν παλαιότερα κτίρια ανεγείρονται στοές πουπεριβάλλουν μεγάλες πλατείες ορίζοντας την έκταση των ιερών και αποκόπτοντάς τα από τον γύρω χώρο.
Το Ασκληπιείο της Κω και το ιερό της Αθηνάς στη Λίνδο της Ρόδου αποτελούν τα χαρακτηριστικότερα δείγματα ενιαία και αμφιθεατρικά οργανωμένων ιερών που εκπλήσσουν τον επισκέπτη με τη διαδοχή των μεγαλοπρεπών κλιμάκων και πλατειών.
Η ακρόπολη της Περγάμου με το ιερό της Αθηνάς Νικηφόρου, τον περίφημο βωμό της Αθηνάς και του Δία, τη βιβλιοθήκη, το θέατρο, τα ανάκτορα με το στρατόπεδο και τους αποθηκευτικούς χώρους, την αγορά, αποτελεί επίσης ένα εντυπωσιακό και χαρακτηριστικό σύνολο αυτής της εποχής.
Μεγαλοπρεπή ανάκτορα κτίζονταικαι στην Αλεξάνδρεια για τους Πτολεμαίους, που εκτός των κατοικιών των ηγεμόνων περιλαμβάνουν και βιβλιοθήκη και το Μουσείο, ένα λατρευτικό-επιστημονικό ίδρυμα για να κατοικούν και να ερευνούν οι μεγάλοι πνευματικοί άνθρωποι που έχουν προσκληθεί από του Πτολεμαίους και συντηρούνται από αυτούς.
Οι ιδιωτικές κατοικίες είναι συχνά εντυπωσιακές με τους πολλούς ορόφους τους, τα δωμάτια γύρω από μεγάλες περίστυλες αυλές και τα ψηφιδωτά δάπεδα.
Στη γλυπτική εμφανίζονται νέα θέματα και νέες τεχνοτροπίες.
Εκτός από τους θεούς, τους ήρωες και τα μυθολογικά πρόσωπα, που απεικονίζονται συνήθως με τρόπο που θυμίζει τα κλασικά έργα – νεοκλασικισμός – οι γλύπτες παριστάνουν τώρα τύπους καθημερινούς και ρεαλιστικούς, χωρίς δηλαδή την εξιδανίκευση της κλασικής τέχνης.
Γέροι, γριές, τσοπάνηδες, ψαράδες, χορευτές, νάνοι, καμπούρηδες, παιδιά παριστάνονται όπως είναι στην πραγματικότητα – κοινωνικός ρεαλισμός.
Είναι μία τέχνη που σιγά-σιγά αποκτά, εκτός από τον θρησκευτικό, και διακοσμητικό χαρακτήρα, αφού τέτοια αγάλματα διακοσμούν κήπους και πολυτελείς ιδιωτικές κατοικίες.